محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقیحاشیه کنونی شهر کرمانشاه واقع شده است دراین محوطه ، آثاری از دوره ساسانی وجود دارد که شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی بنام های ایوان کوچک و بزرگ است .
. ایوان کوچک د رسمت چپ سنگ نگاره ادشیر دوم و ایوان بزرگ در سمت راست ایوان کوچک قرار دارد .یاحان ، مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی ضمن توصیف سنگ نگاره های طاق بستان ، از این محوطه با نام های متفاوتی یاد کرده اند ، بطوریکه ابن فقیه و ابن رسته این مکان را «شبدیز » و یاقوت آن را « قصرشیرین » نامیده است ، همچنین حمدالله مستوفی آنجا را « طاق وسطام » عده ای دیگر آن را « طاق بهستون » ، « طاق بیستون » و « تخت بستان » نامیده اند .
اهالی محل نیز محوطه را با نام « طاق وسان » و « طاق بسان » می شناسند زیرا « سان » در لفظ محلی به معنی سنگ است و به این ترتیب « طاق وسان » یعنی طاقی که در سنگ کنده شده است . امروزه نیز در اکثر محافل ایران شناسی از این مکان با نام « طاق بستان » یاد می شود بنای معروف به معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور بر سر راه همدان به کرمانشاه واقع شده است .این بنا بر روی تپه طبیعی با حداکثر ارتفاع ۳۲ متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده است .
نقشه بنای کنگاور چهار ضلعی و به ابعاد ۲۰۹*۲۲۴ متر می باشد که هر ضلع آن به شکل صفه ای به قطر ۱۸ متر است . این صفه ها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند که نمای بیرونی آن ها به وسیله سنگ های بزرگ تراشیده شده ای به صورت خشکه چین پوشش داده شده و گاهیبرای اتصال برخی از بلوک ها ، از بست های آهنی و سربی استفاده کرده اند . در قسمت جنوبی بنا ، پلکان دو طرفه ای به درازای ۱۵۴ متر وجود دارد که هر دوتا پنج پله در یک بلوک سنگی ایجاد شده است .
در وضع موجود تعداد سنگ پله ها در پلکان شرقی ۲۶ پله و د رپلکان غربی ۲۱ پله می باشد ولی با توجه به ارتفاع دیوار که ۲۰/۸ متر از آن باقی مانده به طور یقین تعداد پله ها بیشتر از این بوده است . در بخش شمال شرقی بنا نیز دو ردیف موازی سنگ های تراشیده بکار رفته که بر وجود ورودی به عرض ۲ متر در این بخش از بنا دلالت دارد . در مرکز بنا ، صفه ای با جهت شرقی ، غربی ساخته شده که ۹۳ متر درازا و ۳۰/۹ متر پهنا و بین ۳ تا ۵ متر ارتفاع دارد .
این صفه با لاشه سنگ های بزرگ که حداقل یکی از سطوح آن صاف بوده ساخته شده است و نمای آن با ملاط گچ پوشیده شده که جز در برخی از سطوح پائین دیوار نشانی از آن نمانده است .بر روی صفه های چهارگانه این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلکان جنوبی ، یک ردیف ستون قرار گرفته است . این ستون ها کوتاه و قطورند . بلندی هر ستون که شامل پایه ، ساقه و سرستون می باشند ۵۴/۳ متر و قطر هر یک از ساقه ستون ها که استوانه ای شکل می باشند ۱۴۴ سانتی متر است
در مورد کارکرد این بنا در میان محققین اختلاف نظرهایی وجود دارد . بطوریکه عده ای از نویسندگان این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند . آناهیتا ایزد بانوی ، آب های روان ، زیبایی ، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است .ولی برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم هجری به بعد کارکرد این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویزمعرفی کرده اند .
از نظر زمان ساخت نیز عده ای این بنا را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم پپیش از میلاد نسبت داده اند ، عده دیگر آن را به سده یکم پیش از میلاد و سیف الله کامبخش فرد کاوشگر بنا ، آن را به سه دوره هخامنشی ، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد ولی مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا آن را کاخ ناتمامی از خسروپرویز در اواخر دوره ساسانی می داند .بیسُتون،بیسِتون،بیسْتون،بهیسْتون نام امروزی یک صخره برافراشته در شمال یک راه باستانیِ پر رفت و آمد که محل عبور کاروانها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوههای زاگرس و همدان(اکباتانَ) بود،می باشد.
بیستون در ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه شمال عرضِ جغرافیایی و ۴۵درجه و ۲۷ دقیقه شرقِ طول جغرافیایی در فاصله حدودا ۳۲ کیلومتری شرق شهر کرمانشاه قرار دارد. همچنین نام روستایی که در نزدیکی این صخره قرار دارد هم بیستون می باشد.نام پارسی باستان این کوه بَغستانَ و بگستانَ به معنی جایگاه خدایان و در نوشته های یونانی بگیستانُن(اُروس) می باشد.در آثار جغرافیدانان عرب سده های میانی مثل ابن حَوقل،اصطخری و یاقوت هم این کوه بَهِستون ، بِهِستون(ستونهای خوب) و بهیستان آمده است. در مجموع دگرگونی این واژه بدین گونه است:بَغستانَ-بگستانَ-بهستون-بهستان-بیستون.بیستون به علت شرایط جغرافیایی همیشه از آغاز زندگی بشر تا به امروز مورد توجه بوده و آثاری از هر دوره ای از تاریخ را در خود جای داده است.
منبع:بیتوته