آب ژاول چیست و چه کاربردهایی دارد؟
مجموعه: چرا ، زیرا و چگونه
آب ژاول یک ماده معدنی است و خاصیت بازی دارد
آب ژاول؛ ویژگی ها و کاربردهای آن
آب ژاول تمام میکروب‌ها اعم از قارچ، ویروس و باکتری را نابود می‌کند. از آب ژاول بعنوان یک ضد عفونی کننده و ماده دفع بو در لبنیاتها، مخازن آب، دفع فاضلاب‌ها استفاده می شود. آب ژاول محلولی ناپایدار است و در اثر حرارت و نور به تدریج خاصیت خود را از دست می‌دهد، رنگ آب ژاول نزدیک به زرد و طعم و بوی آن تند است.
آب ژاول(وایتکس)Vaytks Bleach
نام عمومی: وایتکس (آب ژاول) Vaytks Bleach
نام تجاری: Vaytks Bleach آب ژاول (Javel Water)
نام علمی: هیپو کلریت سدیم(Sodium Hypochlorite)
سایر اسامی: آنتی فرمین، اکسید کلرید سدیم، اکسی کلرید سدیم
آب ژاول چیست؟
رایج‌ترین ماده ای که از آن، به عنوان سفید کننده استفاده می‌شود، آب ژاول است. آب ژاول که در فارسی به آن مایع سفید کننده و وایتکس نیز گفته می‌شود، محلولی است که برای گندزدایی و بو زدایی به کار می‌رود. آب ژاول در تولید مایعات سفید کننده و همچنین در صنایع بهداشتی، صنایع کاغذ و مقوا و نساجی کاربرد دارد. آب ژاول یک ماده معدنی است و خاصیت بازی دارد.
خواص فیزیکی آب ژاول
سفید کننده‌ها و آب ژاول، همان محلول ۵ درصد هیپوکلریت سدیم هستند. آب ژاول محلولی ناپایدار است و در اثر حرارت و نور به تدریج خاصیت خود را از دست می‌دهد، رنگ آب ژاول نزدیک به زرد و طعم و بوی آن تند است.
ویژگی های شیمیایی آب ژاول
آب ژاول (مایع سفید کننده و وایتکس نیز گفته می شود) محلولی است حاوی درصدی از هیپوکلریت سدیم (NaOCl) در آب.این نسبت بسته به مصارف مختلف، متفاوت است. آب ژاول ماده ای سمی است. خاصیت ضدعفونی کننده آب ژاول به دلیل تولید کلر آزاد می باشد. چنانچه آب ژاول به اشتباه نوشیده شود باید فورا شیر نوشید.
تاریخچه آب ژاول
آب ژاول محلولی است از ۱۰ تا ۱۶ درصد هیپوکلریت سدیم (NaOCl) در آب. این محلول را برتوله، کشف کرد و چون نخست در محله پاریس تولید می‌شد، به آب ژاول معروف شد.
فرایند های تولید آب ژاول
آب ژاول را از دمیدن گاز کلر در محلول سدیم هیدروکسید تهیه می‌کنند. از جمله آزمایش‌هایی که روی آب ژاول انجام می‌شود تعیین مقدار کلر آزاد و تعیین مقدار NaOHاست.
• واکنش سود سوزآور با گاز کلر
Cl۲ + NaOH —-> NaClO + NaCl + H۲O
همانطور که از واکنش بالا پیداست، چنانچه گاز کلر را در محلول سود سوزآور وارد کنید، آب ژاول تولید می‌شود. تمامی مخازن و لوله‌های داخل آن که برای تولید مایع سفید کننده بکار می‌روند باید از جنس PVC باشند، زیرا گاز کلر در مجاورت با رطوبت با هر فلزی ترکیب شود باعث خوردگی آن می‌شود.
در داخل مخزن سود را میریزند و از پایین گاز کلر را وارد می‌کنند. میل ترکیبی گاز کلر با سود بسیار زیاد است، به همین دلیل گاز کلر در خلال زمانی که از ته مخزن به سطح مخزن می‌رسد، جذب می‌شود. در اینجاست که هرچه خروجی گاز کلر از سطح مخزن کمتر باشد نشاندهنده این است که واکنش تولید آب ژاول دارد به خوبی صورت می‌گیرد.
آنچه در رابطه با تهیه آب ژاول به روش فوق اهمیت دارد، دقت در کنترل، به هنگام تولید آن است زیرا چنانچه تزریق کلر قبل از خاتمه عمل متوقف نشود، واکنش برعکس شده و بسرعت دما بالا می‌رود و محصول از بین می‌رود. حسگری که اوپراتور واحد تولید آب ژاول را در قطع به موقع تزریق گاز کلر یاری می‌دهد ORP نام دارد و بر اساس اکسایش /کاهش کار می‌کند.
اگر pH به حدود ۱۲/۲ تا ۱۲ برسد واکنش پایان یافته‌است. از آنجائیکه هرچه محیط سردتر باشد واکنش تولید آب ژاول نیز بهتر صورت می‌گیرد بایستی دقت شود تا دما از ۴۲ درجه سانتیگراد بالاتر نرود. در یک تولید نرمال آب ژاول، گاز کلر از حدود ۲۰ درجه شروع شده و در دمای ۴۲ درجه پایان می‌گیرد. این محلول را برتوله، کشف کرد و چون نخست در محله ژاول پاریس تولید می‌شد، به آب ژاول معروف شد.
آب ژاول یا سفید کننده، در واقع یک عامل اکسید کننده می‌باشد
• تولید آب ژاول به وسیله الکترولیز محلول NaCl
روش وسیع دیگری که برای تهیه آب ژاول یا هیپوکلریت سدیم استفاده می‌شود، الکترولیز محلول غلیظ نمک سدیم کلرید است. این سلولهای الکترولیتی، دیافراگم یا غشائی نداشته و در جریان بالا و در محلولی نسبتا خنثی بکار گرفته می‌شوند. این سلول‌ها جهت بکار گیری در درجه حرارت پائین طراحی می‌شوند که محلول سود سوزآور کاتد را به تماس با کلر متصاعد شده از آند در می‌آوردند.
• تولید آب ژاول به کمک واکنش سدیم بی‌کربنات با کلسیم هیپوکلریت
روش دیگری برای تهیه آب ژاول سدیم هیپوکلریت می‌باشد که فرمول واکنش به شرح زیر می‌باشد:
Na2CO3 + Ca(OCl)2 —-> 2NaOCl + CaCO3
قدرت اکسیدکنندگی سدیم هیپوکلریت
بطور کلی،آب ژاول یا سفید کننده، در واقع یک عامل اکسید کننده می‌باشد. فعالیت آن، به این وسیله اندازه گیری می‌شود که چه مقدار کلر قابل دسترسی وجود دارد. کلر فعال (کلر قابل دسترس) اندازه ای از قدرت اکسیدکنندگی کلر موجود در سفید کننده می‌باشد. در پودرهای سفید کننده CaOCl2 مقدار کلر قابل دسترس همان درصد کلر در پودر می‌باشد.
اما در سدیم هیپوکلریت مقدار کلر قابل دسترس دو برابر در صد موجود در پودرهای سفید کننده می‌باشد. زیرا قدرت اکسیدکنندگی -OCl دو برابر اکسیدکنندگی Cl2 است. احیای OCl (کلر با اکسایش +۱) به Cl (کلر با اکسایش -۱) با دو الکترون انجام می‌شود، در حالیکه احیای Cl2 به -Cl با یک الکترون برای هر کلر انجام می‌گیرد.
تولید آب ژاول در ایران
از آنجا که در ایران آب ژاول با نام تجاری وایتکس عرضه شده بیشتر با این نام شناخته می‌شود. اگرچه سایر شرکت‌های سازنده آب ژاول از عبارت مایع سفید کننده استفاده می‌کنند. از جمله شرکت های تولید کننده عمده آب ژاول در ایران می‌توان به پتروشیمی شیراز و پتروشیمی بندر امام و پتروشیمی اروند اشاره کرد.
کاربردهای آب ژاول
مزیت آب ژاول این است که خاصیت ضدعفونی کننده نیز دارد
محلول هیپوکلریت (آب ژاول) تمام میکروب‌ها اعم از قارچ، ویروس و باکتری را نابود می‌کند. از آب ژاول بعنوان یک ضد عفونی کننده و ماده دفع بو در لبنیاتها، مخازن آب، دفع فاضلاب‌ها استفاده می شود. از آب ژاول برای اهداف خانگی از قبیل ضد عفونی کردن لگن‌ها و وان حمام، لباس‌ها، آشپزخانه و … و نیز در ضد عفونی کردن آزمایشگاههایی که در معرض ویروس هپاتیت هستند (مثل همودیالیز) و اماکن تهیه و توزیع مواد غذایی استفاده می‌شود.
همچنین از محلول رقیق‌تر آب ژاول در شستشوی زخم‌های آلوده که باز تازه نباشند، استفاده می‌شود. آب ژاول در طول جنگ جهانی اول، در معالجه زخم‌ها بعنوان محلول ضد عفونی کننده و التیام‌بخش مورد استفاده قرار گرفته بود.
استفاده از آب ژاول در لباسشویی و برای ضد عفونی کردن لباس‌ها توصیه می‌شود. حتی خود لباسشویی را هم می‌تواند با آب ژاول و آب داغ ضد عفونی کنید. بدین ترتیب که مقداری آب ژاول را درون لباسشویی ریخته و بگذارید تا با آب داغ (بدون لباس) ده دقیقه کار کند.
همانطور که قبلا ذکر شد، ماده اولیه اکثر سفید کننده‌ها که در قدیم به آب ژاول معروف بوده‌اند، هیپوکلریت سدیم است. آب ژاول برای پاک کردن لکه کپک، خون، قهوه، تنباکو، آب میوه و بسیاری دیگر از لکه‌ها مناسب است. برای از بین بردن این لکه‌ها، یک قاشق آب ژاول را در یک لیوان آب بریزید و به کمک قطره چکان روی لکه بریزید. آب ژاول به عنوان سفید کننده برای پنبه، کتان، چتائی، ابریشم مصنوعی، خمیر کاغذ و مرکبات مفید است در حقیقت بیشترین کلر خریداری شده جهت سفید کردن محصولات سلولزی قبل از استفاده به هیپوکلریت تغییر داده می‌شود.
مزیت آب ژاول
مزیت آب ژاول این است که خاصیت ضدعفونی کننده نیز دارد، زیرا یک سفیدکننده کلردار است. افزودن مقدار کمی پربورات به آب ژاول، قدرت سفیدکنندگی آن را افزایش می‌دهد. البته باید توجه داشت که آب ژاول یا محلول هیپوکلریت سدیم، ناپایدار است و در مجاورت نور و گرما، یون -OCl تجزیه شده، اکسیژن آزاد می‌کند و در نتیجه از شدت عمل آن کاسته می‌شود. لذا باید آب ژاول را در ظروف مات و نیز دور از گرما نگهداری کرد. همچنین بهتر است محلول‌های تازه استفاده شود، زیرا به هر حال در اثر ماندن بسادگی تجزیه می‌شود.
اطلاعات ایمنی در ارتباط با مصرف آب ژاول
آب ژاول، ماده ای بسیار سمی است و می تواند سبب تحریک چشم شود
بخارات آب ژاول سبب تحریک چشم و پوست می شود. خوردن آب ژاول ممکن است سبب تهوع، درد شدید معده، و در برخی موارد باعث مرگ شود. آب ژاول قابل انفجار نیست و مخرب لایه ازن می باشد.
آب ژاول، باعث از بین رفتن پشم می‌شود، برای همین باید از آن برای پارچه‌های پشمی و نیز ابریشمی و چرم استفاده کرد همچنین خیس کردن زیاد پارچه‌ها در آب ژاول سبب ضعیف شدن الیاف آنها می‌شود. آب ژاول ، سبب خوردگی فلزات و وسایل فلزی می‌شود.
آب ژاول، ماده ای بسیار سمی است و نباید آن را در محیط های بسته بکار برد و از بکار بردن آن به همراه جوهر نمک و موادی مثل آن نیز باید جدا خودداری کرد (یعنی همیشه آن را به تنهایی و بدون مخلوط با پاک کننده‌های دیگراستفاده کنید). زیرا این دو با هم، گاز بسیار سمی و کشنده کلر را تشکیل می‌دهند.
گردآوری: بخش علمی بیتوته
منابع:
yjc.ir
petronet.ir
چند دقیقه با دانستنی هاماجرای وجود “وایتکس” در آب تهران!!
