آشنایی با دستگاه نوا



آشنایی با دستگاه نوا

مجموعه: هنر و هنرمند

نوا آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز
 
دستگاه نوا یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. نوا دومین مقام از دوازده مقام اصلی موسیقی قدیم ایران بوده است.
 
هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالیی از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌‌دهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده است و معمولا” بدین شیوه ارایه می‌شود که از درآمد دستگاه آغاز می‌کنند، به گوشه اوج یا مخالف دستگاه در میانه ارایه کار می‌‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف وسپس رِنگی اجرای خود را به پایان می‌‌رسانند. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت‌اند از: دستگاه سه‌گاه ، دستگاه چهارگاه،  دستگاه همایون ،  دستگاه ماهور ، دستگاه شور ، دستگاه نوا ، دستگاه راست‌پنج‌گاه
نوا از دیگر دستگاه‌هاى هفت‌گانهٔ موسیقى ایرانى است و آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.
بسیاری از اساتیدی هم که این دستگاه را اجرا کرده‌اند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار آنان شده است. مانند چهره به چهره محمدرضا لطفی، نی‌نوا حسین علیزاده، نوا و مرکب خوانی پرویز مشکاتیان و دود عود پرویز مشکاتیان. هر چند که بعضی از اساتید مثل علینقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور شناخته‌اند، اما این دستگاه دارای تفاوت در نت شاهد و ایست و همچنین شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن می‌باشد.
 
فواصل درجات نوا بر گام مینور تئوریک منطبق است. گام نوا از تونیک «سل» به قرار زیر است:
                           سل – لا – سی بمل – دو – ر – می بمل – فا – سل
 
امروزه مقام نوا را مثل متعلقات شور اجرا می‌کنند و این تحریف به مرور در موسیقی ایران انجام گرفته و احتمالا در دورۀ قاجار این شکل تثبیت یافته است. هنوز هم نوازندگان دوتار و تنبور خراسان و کرمانشاه دستگاه نوا را به خلاف نوازندگان امروزی به شکل اصلی و قدیمی‌اش اجرا می‌کنند.
 
با نمادگذاری عددی فواصل بر اساس ربع پرده در گام دستگاه نوا، همسان با دستگاه شور، چنین هستند: ۴,۲,۴,۴,۳,۳,۴
 

دستگاه نوا یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است
 
گوشه های دستگاه نوادرآمد نواواژه نوا از ریشه پهلوی نواک گرفته شده (واک ) به زبان پهلوی به معنای آوا و صوت بوده  ملودی نوا شباهت به درآمد های  ابوعطا افشاری بیات عجم و پنجگاه دارد و اگر نوازندگان و خوانند گان مواظب نباشند این ملودی ها با هم تداخل می کنند گام نوا با شور یکی است من خود شخصأ نوا را دستگاه جدا گانه نمی دانم چون دستگاه گام کاملآ مستقل به خود را دارد و چون گام نوا با شور یکی است می توان آنرا آوازی از شور دانست همان طور که ابوعطا دشتی بیات ترک و بیات کرد از متعلقات شور هستند نت شاهد درجه چهارم گام شور  و گستره ملودی تا درجه هشتم   گام شور  است . 
 
گوشه دوبیتیهمانطور که از اسم گوشه پیداست از ملودی های منطق لرستان است که این نوع ملودی ها با اشعار دوبیتی در مراسمی خاص خوانده می شونددر مورد گوشه کرشمه  و نغمه ونیریز قبلأ در مطالب گذشته سخن گفته شده نت شاهد گوشه دویبتی و نغمه درجه اول گام نوا (یعنی درجه چهارم گام شور ) است و گستره ملودی تا درجه دوم گام نت شاهد گوشه کرشمه روی درجه اول گام نوا و گستره ملودی تا در جه سوم گام می رسد نت شاهد گوشه های تخت طاقدیس (کیکاووسی )و نیریز درجه اول گام نوا را اشغال می کنند و گستره ملودی تا درجه چارم گام نوا می رسد.
 
گوشه نستارینستوریان فرقه ای از ترسایان که آنان را کافر می دانستند و آنان از عقاید نستوریوس پیروی می کردند و به همین دلیل نستوری یانستاری خوانده شده اند نستوریان امروزه به کلدانی و آسوری معروفند  زبان و مذهب ا ایشان نوعی از زبان ساریانیست این گوشه ضربی است در وزن ۳/۴ این قطعه ضربی را در آواز نوا به نام رنگ نستاری ثبت شده نت شاهد روی درجه اوت گام و گستره ملودی تا درجه پنجم گام نوا را اشغال می کند
دم مسیح که گویند روح پرور بود    یقینم آنکه به لب داشت گفته گوی ترا
 
گوشه مسیحی لغت مسیح از ریشه عبری (ماشیاخ )گرفته شده و به معنای نجات دهنده و مسیحی کسی که دارای دین مسیح باشد نوعی نیایش در هنگام مراسم خوانده می شود که ملودی آن به این گوشه که امروز در ردیف ما ثبت شده و در افشاری و نوا اجرا می شود شباهت دارد نت شاهد یعنی نتی که بیشر از سایر نت ها بصدا در می آید روی درجه اول گام نوا و گستره ملودی تا درجه پنجم همانطور که قبلأ گفته شد منظور از گام نوا گامی است که از آنجا آواز نوا را می خوانند یعنی درجه چهارم گام شور
اعتمادی نیست بر کار جهان    بلکه بر گردون گردان  نیز هم
گوشه گردانیهگردانیه تعاریف بسیاری دارد آنچه که از معنی آن  پیداست  از گردان و مصدر گردانیدن می آید  نظامی در این باره می گوید
بلی در طبع هر دانندهای است      که با گردنده گردانندهای هست
یا در جای دیگر مولوی می فرمایند
بی تکلف پیش هر داننده هست      آنکه با گردنده گرداننده هست
 
گردانه دهی است از دهستان  منگور شهرستان مهاباد  و می توان گفت گردانیه آوازی  که منسوب است به ناحیه گردانه کردستان ایران در آواز گردانیه نت ایست آن اهمیت زیادی دارد چرا که ملودی آن بطوری بنا شده که روی درجات (هفتم -ششم -پنجم )بصورت گام پایین رونده ایستهایی دارد نت شاهد آن روی درجه سوم گام نوا و گستره ملودی تا در جه پنجم است
 
نام گوشه مثنوی نوامثنوی نوا با سایر آوازهای مثنوی که در دستگاه ماهور  و یا راست پنجگاه اجرا می شود فرق دارد مثنوی نوا بطور مستقل در آواز نوا نمی خوانند بلکه بصورت شاه ختایی در گام نوا می خوانند راجه به گوشه بیات راجه قبلأ گفته شده و همینطور گوشه  نیشابورک نت های شاهد هر کدام از این گوشه ها روی گام نوا به ترتیب درجات دوم و سوم هستند و گستره ملودی هر کدام تا درجه پنجم گام نواست  یک نکته مهم این است در گوشه نیشابورک در اول   ملودی از درجه چهارم گام شروع شده و روی درجه سوم شاهد می شود و در بیات راجه بهمین صورت است فقط از  روی درجه چهارم به دوم گام می رود.
 
مطرب  بر شه چو نغمه آغاز کند       نوروز و گوشت و سلمک آغاز کند
گفتا  صنما   نمای  گر دانیه را          پس پرده بگرداند  و شهناز  آغاز  کند
 

نوا دومین مقام از دوازده مقام اصلی موسیقی قدیم ایران بوده است
 
گوشه گوشتگوشت را با حالتی خاص در دستگاه نوا می خوانند فاصل آن حالتی به گام دستگاه سه گاه پیدا می کند و اگر خواننده و یا نوازندگان محترم تسلط کافی نداشته باشند و مدت زیادی در این گوشه بمانند از گام نوا خارج می شوند و کاملأ در سه گاه می مانند و خروج از سه گاه مشکل می شود آواز گوشت نوعی ملودی هنگام نیایشهای اوستایی داشته نت شاهد درجه چهارم گام نوا  (هم شاهد با گوشه عراق ( بوده ونت ایست درجه هفتم گام نوا می باشد یعنی یک نتد زیر تونیک و شاهد نوا  نت ایست در گوشه گوشت از نت شاهد با اهمیت تر است  گستره ملودی تا نیم دانگ نوا می باشد در مورد گوشه های عراق -حزین – شکسته قبلأ توضیح داده شده و در مورد آنها در دستگاه ماهور مفصلأ صحبت خواهم کرد ولی موقعیت این گوشه ها در دستگاه نوا از نظر نت ایست به این شرح می باشد
۱- نت شاهد گوشه عراق درجه چهارم گام نوا را اشغال می کند و گستره ملودی تا درجه هفتم گام نواست نت ایست ملودی عراق با نت شاهد نوا کاملأ منطبق هستند۲- نت شاهد در حزین درجه چهارم گام نوا را اشغال می کند و گستره ملودی تا درجه ششم گام نواست۳- نت شکسته در جه پنجم نواست و گستره ملودی تا درجه هشتم یعنی اوج آواز شکسته
 
گوشه نهفت
زین آتش  نهفته  که در  سینه من است       خورشید شعله ای است که در آسمان  گرفت
نهفت نام یکی از مقامات موسیقی قدیم ایزان است که با مقام حجاز – عراق -و بزرگ مناسب بوده  امروزه نام یکی از گوشه های دستگاه نواست که حالت ملودی آواز نوا را تغییر نمی دهد قدما این آواز را خراباطی و قابل برای استراحت در شب می دانستند و اگر نهفت را تعریف کنیم به معنای پنهان و پوشیده و جایی که شب را استراحت می کنند و می بینیم که همچنان انتخاب این نام برای این گوشه بی ربط نیست
 
گوشه ملک حسنیاین گوشه را قبلأ در دستگاه شور توضیح دادم  حسینی با کمی اندک تغییر در نوا اجرا می شود این گوشه از درجه پنجم گام نوا شروع می شود و گستره ملودی تا درجه هشتم گام نوا می رسد
 
نام گوشه مجسلیمجسطی نام کتابی است که موبدان زرتشتی ایرانی دستوراتی را در آن برای عبادت تدوین کردند و چون نام موبد مجس بوده کتاب و مجموعه آنرا مجسطی می گویند در ردیف موسیقی ما به نام مجسطی آمده و در طول زمان به مجسلی شکل گرفته راجع به گوشه های عشاق -و رهامی در آواز شور صحبت شده ولی ما در اینجا از نقطه نظر نت ایست و شاهد در دستگاه نوا آنها را برسی می کنیم۱- نت شاهد عشاق درجه پنجم گام نوا را اشغال می کند و نت ایست روی درجه دوم گام نواست (منطبق با شاهد یبات راجع ) گستره ملودی تا درجه هفتم گام می رسد۲-رهامی همان گوشه رهاویی  در شور است گوشه رهاویی گوشه مهمی است که توسط این گوشه به آواز ترک و افشاری می توان برگشت نت شاهد روی درجه ششم گام نواست و گستره ملودی تا درجه چهارم ، شاید شما دوستان از خود بپرسید برای چه اهمیت دارد محل شاهد و نت ایست و گستره ملودی را بدانیم افرادی که خود سازی می نوازند می توانند بدون اینکه این گوشه ها را حفظ کنند با همین اطلاعات تقریبأ ملودی گوشه را به خاطر بیاورند
 
ضربی رهامیهرگاه ملودی رهاوی را در دستگاه نوا اجرا کنیم به آن رهامی میگویند در همین قطه می توان در وزنهای مختلف قطعه ای ضربی ساخت و در قدیم رایج بوده نمت شاهد درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هفتم گام نوا
 
گوشه شاه ختاییبه ناحیه ای در شمال چین منچوری منطقه ای به نام ختا اطلاق می شود ریشه این نام از (خطا) نام یکی از قبایل مغول می آید که کم کم در طول تاریخ آن را با ت مینویسند و این گوشه را موسیقی دانان ایرانی در دربار مغول اجرا می کردند
گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته


از دنیای هنر و هنرمندان بیشتر بدانید۵ راه برای تقویت نوازندگی پیانو ۱۱نمونه دیدنی ازمشبک‌کاری روی تخم پرندگان!آشنایی با هنر نقاشی مجسمه‌هایی عجیبی که گویی درحال حرکتند!!نقاشیهای سه‌بعدی خیابانی زیباوهنرمندانههنر مجسمه سازی شنی