آشنایی با ساز تمبک



آشنایی با ساز تمبک

مجموعه: هنر و هنرمند

تنبک تنها ساز کوبه ای محسوب می شود که از ۱۰ انگشت برای اجرای آن استفاده می شود 
 
تنبک (تمبک، دمبک، دندونک و ضَرب) یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است. این ساز پوستی، از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود که از این خانواده می‌توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد.
 
دربارهٔ وجه تسمیه این ساز، هنوز یک رای نهایی حاصل نشده‌است. بهمن رجبی معتقداست که نام این ساز در اصل تنبک بوده و تبدیل آن به تمبک به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است؛ مثل اتفاقی که در تلفظ واژهٔ «شنبه» می‌افتد.(تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف نوشته بهمن رجبی) اما گروهی دیگر اعتقاد دارند که صورت «تنبک» منشاء منطقی نداشته و به همین دلیل به اشتباه در میان مردم رواج یافته است.
 

 تکنوازی تمبک
 
اما در نوازندگی این ساز از تکنیک‌هایی به نام‌های «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده می‌شود. بنابراین چندان بعید نیست اگر نامگذاری «تنبک» بر اساس همین اسامی صورت گرفته باشد. از دیدگاه زبان‌شناسان واژه Tambourine که در زبان‌های اروپایی برای تمبک به کار می‌رود از واژهٔ تنبور پهلوی وام گرفته شده‌است.
 
تمبک از سری ساز های کوبه ای است و تنها ساز کوبه ای محسوب می شود که از ۱۰ انگشت برای اجرای آن استفاده می شود . ساز کوبه ای را می توان اولین سازی عنوان کرد که بشر به آن دست پیدا کرده است که از آن برای ترساندن حیوانات و یا اطلاع رسانی به یکدیگر استفاده می کردند.
 

تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است
 
ساختمان ساز تمبک از قسمت های دهانه کوچک ، نفیر ، بدنه ، دهانه بزرگ و پوست تشکیل شده است. ساز تمبک از دو قسمت کلی و استوانه ای شکل تشکیل شده :قسمت اول (بالا و هنگام نواختن ،جلو) به قطر تقریبی ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و به طول ۴۵ سانتی متر ،که سطح بالایی آن پوست کشیده شده و در پایین به قسمت دوم متصل شده است و این قسمت عبارت است از استوانه باریک تری که در انتها (پایین) کمی گشاد تر شده و به دهانه ای باز منتهی گشته است .
 
ساختمان اصلی تمبک از چوب یک تکه ای است که به صورت یک تکه از کنده ی درخت توت ، گردو ، زبان گنجشک ، کاج و … ساخته می شود و پوستی که بر روی دهانه ی بزرگ کشیده می شود از پوست حیواناتی چون گوساله ، شتر ، گوسفند و بز می باشد .
 
پیشینه تنبک با نام‌های پهلوی دمبلک به پیش از اسلام می‌رسد و بنابر نظر دکتر معین دمبک صورت دگرگون‌شدهٔ همین نام است.تنبک در چند دههٔ اخیر پیشرفت چشم‌گیری کرده و حتی به عنوان سازی تکنواز و مستقل نیز مطرح شده‌است.
 

ساختمان تمبک از قسمت های دهانه کوچک ، نفیر ، بدنه ، دهانه بزرگ و پوست تشکیل شده 
 
ساختمان تمبک:
بدنهٔ تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، لیکن امروزه از جنس چوب می‌سازند. تنبک از بخش‌های زیر تشکیل شده‌است:
پوست
دهانهٔ بزرگ
تنه
پا
گلویی (نفیر)
دهانهٔ کوچک (کالیبر)
از حلقه در انگشت‌های وسطی دستان می‌توان با زدن روی پوست دهانه بزرگ چسبیده به تنه و شیارهای روی تنه با کشیدن حلقه‌ها اصوات و شیرین کاری‌های متنوع و جالبی اجرا کرد
 
تمبک در هنگام نواختن ،به طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان ،نرمه و تمام دست خود را بر قسمت های مختلف (مرکز ،میان ،کنار )پوست می کوبد.
از آن جا که وسیله کوبیدن روی تمبک انگشتان است و بدین وسیله نوازنده تمبک قادر است بر روی تمبک ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان اعمال کند ،می توان از آن به عنوان “تکنواز” استفاده های شایان و جالب نمود.
 

 ساز تنبک
 
نقش همنوازی در تمبک نه فقط همراهی ساز یا آواز و تامین و نگهداری “ضرب” موسیقی است ، بلکه طی ۲۵ سال اخیر به ابتکار حسین تهرانی و همکاری دیگران ارکستری ملقب به “گروه تمبک نوازان” تشکیل شده و قطعه های متعددی اجرا کرده اند.
به دلیل اینکه سن فرا گیری تمبک از سن ۴ سالگی تا ۸۰ سالگی می باشد ، سایز های مختلفی همراه با وزن های مختلفی وجود دارد که هنرجو با هر سن و قدرتی بتواند تمبک بزند.
تمبک بر خلاف اکثر ساز ها از نت های متداول دو ،ر ،می و … استفاده نمی شود و نت هایی که برای آموزش تمبک استفاده می شوند ،اشکالی هستند که به نوعی قرار داد بین نوازندگان تمبک گذاشته شده است.
 

تمبک در هنگام نواختن ،به طور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد 
 
نوازندگان شاخص تمبک:
از قدما می‌توان از حاجی خان ضرب گیر ، عیسی آقا باشی، رضاقلی خان نوروزی، ابوالحسن صبا (معلمِ حسین تهرانی)، مسعود خان، شعبان قناری ،مهدی قیاسی، رضا روانبخش و عبدالله دوامی نام برد.
و از معاصرین تمبک نواز :
حسین تهرانی
جهانگیر ملک
امیر ناصر افتتاح
بهمن رجبی
ناصر فرهنگ فر
محمد اسماعیلی
مرتضی اعیان
داریوش رفیعی
امیر بیداریان نژاد
ملوک ضرابی
جمشید محبی
داریوش زرگری
نوید افقه
همایون شجریان
پژمان حدادی
محسن کثیرالسفر
 

آشنایی با ساز تمبک
 
گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته