جدال دست‌های بشر با گیاهان برای خلق زیبایی

بی شک بشر از هنگامی که درک کرد که باید از چیزی برای زیر انداز یا یا سقفی برای نماندن زیر گرمای خورشید یا بارش باران استفاده کند اولین ابزاری را که توانست از آن بهره گیرد شاخ و برگ گیاهان بوده است.
بعدها انسان دریافت که اگر این شاخ و برگ‌ها را به گونه‌ای منظم تر روی هم قرار دهد تاثیر آن بیشتر خواهد بود و اندک اندک با افزایش تجربیاتش دریافت که می‌تواند این گیاهان را به صورت افقی و عمودی در کنار هم گذاشت و برای اینکه باد آن‌ها را نبرد آن‌ها را در هم یکی در میان افقی و عمودی روی هم نشاند و اینگونه شد که تار و پود متولد شد.

اولین استفاده انسان از این یافته‌اش را بی شک می‌توان در حصیر بافی متصور شد زیرا ماده اولیه آن گیاهان است و هر محیطی بسته به اقلیمی که داشته از نوعی خاص گیاه برای تولید این محصول استفاده کرد و به همین دلیل می‌توان گفت حصیر بافی قدمتش تقریبا با عمر انسان یکسان است هر چند به نظر می‌تواند اغراق آمیز باشد.
نمونه‌های به دست آمده در بین النهرین و آفریقا گواه آن است که حصیربافی و سبدبافی، منشاء نه فقط نساجی بلکه سفالگری یا کوزه گری نیز بوده است و باستان شناسان آثار حک شده حصیر را روی تکه‌های گچ مربوط به ۶ هزار سال قبل پیدا کرده‌اند.

به طور حتم بهم انداختن ساقه گیاهان و در آوردن بافته حصیر اولین قدم در دستیابی انسان به شیوه‌های تولید قالی بوده است از این رو با قاطعیت می‌توان گفت که نخستین زیراندازهای تهیه شده توسط انسان بافته‌های حصیری بوده و اولین سرپناه‌ها پس از رسیدگی در غارها و غارنشینی به کمک حصیر و نی پدید آمده است.
حصیر بافی در ایران از سابقه و قدمتی طولانی برخوردار است و امروزه در مناطق مختلف کشور هرجا دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه امکان پذیر باشد، می‌توان نشانه‌ایی از حصیربافی و سبدبافی را یافت.
حصیربافی نیز همچون دیگر صنایع‌دستی همسو با اوضاع اقتصادی ـ اجتماعی ، آداب و رسوم و سنت‌ای رایج هر منطقه است.

قدیمی ترین نمونه حصیر ایران مربوط به منطقه شهداد واقع در استان کرمان است و مهمترین کشورهای تولیدکننده این هنر دستی را می‌توان برمه، هنگ کنگ، هند و اندونزی دانست.
امروزه ایران یکی از ۱۶ کشور تولید کننده لوازم حصیری در جهان است، در مناطق مختلف کشورمان به ویژه مناطق شمال و جنوب آن هر کجا که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه امکان پذیر باشد، می‌توان نشانه‌هایی از حصیربافی و سبدبافی را یافت با این حال این صنعت در استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، کردستان، هرمزگان، بوشهر، خراسان، کرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و تهران از رونق بیشتری برخوردار است و البته این بدین معنا نیست که در شهرهای دیگر کشور تولید این محصول رونق ندارد.
مواد اولیه حصیربافان نقاط مختلف ایران به نسبت تنوع محیط جغرافیایی کشور بیشتر شامل برگ درخت خرما، ساقه برنج، گندم، ترکه های درخت بادام، انار، بید و مروار است که به همراه پوستشان بافته می‌‌شود.

مواد پرداخت کننده و رنگ دهنده که عبارتند از انواع روغن‌ها از جمله روغن جلا و جوهر رنگی که از عطاری تهیه می‌کنند به این هنر زیبایی خاصی می‌بخشد.
محصولات این رشته به صورت حصیر بافی، سبد بافی، مروار بافی، ترکه بافی، چم بافی و چیغ بافی رایج است. محصولات دیگر به نام های مغرف که نوعی زنبیل کوچک است، سپک (ظرفی سینی مانند)، بادبزن، طناب، کلاه حصیری، جارو، سبد، کیف، سبد نان، زنبیل (ساک خرید)، سبد میوه، زیرانداز، پاراوان و کلاهک آباژور است.
نقش‌ها در حصیر یا سبد و دیگر محصولات به طور ذهنی بافته می‌شود و به صورت لوزی‌های کنگره دار و هندسی در می‌آیند.

ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیر بافی بسیار ساده و محدود نظیر داس، انواع کارد، اره، رنده، انبر دست، قیچی، سوزن، درفش، دفتین و سنگ نفت، قیچی (که ساخته شده از تکه لوله آب و فنر ماشین است) چوب پشت بافته است.
این ابزار عمدتاً برای قطع گیاهان و پیراستن آن‌ها به منظور آماده سازی مواد اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرد و گاهی نیز حین تولید به عنوان وسیله کمکی امر ساخت را تسهیل می‌بخشد.

در زیر شیوه آماده سازی چند نوع الیاف برای نمونه توضیح داده شده است:
برای تهیه نی، پس از رسیدن نی به قطر و طول مطلوب به وسیله داس از نزدیک‌ترین محل به ریشه قطع و پس از جدا کردن برگ‌هایش در قسمت بالای آن در جهت طولی شکافی با چاقو ایجاد می‌شود سپس به صورت انبوه روی هم قرار گرفته و کوبیده می‌شود تا به صورت نوارهایی با عرض‌های متفاوت درآید در مرحله بافت نوارهای حاصله در کنار یکدیگر قرار گرفته و به صورت سه تا زیر، سه تا رو بافته می‌شود و همانگونه که گفته شد حاصل کار بیشتر به مصرف حصیر زیرانداز، حصیر سقف و بدنه کپر می‌رسد.
برای تهیه برگ نخل شاخه‌های درخت نخل به صورت مدور و بندبند از ابتدای رویش تنه در اطراف درخت روئیده و همزمان با نخل رشد تنه، بزرگ می‌شود.

در انتهای هر شاخه برگ‌های پنجه‌ای شکل وجود دارد که توسط برگ‌های بلند و باریک و سرنیزه‌ای مانند احاطه شده؛ این برگ‌های سرنیزه‌ای از الیاف موئی مانند که در کنار هم قرار گرفته و پوشیده از سبزینه است و در صورت قطع عرض آن نمایی از عدد ۷ دیده می‌شود. پس از جدا کردن و تمیز کردن برگها قسمت انتهایی هفت را جدا کرده و پس از تبدیل به نوار در آفتاب قرار داده تا خشک و سفید رنگ شود.
رشته‌های باریک به دست آمده را در آب گذاشته تا نرم و انعطاف پذیر و قابل مصرف برای تولید انواع فرآورده های حصیری شود.

همچنین شیوه تولید چند نوع محصول صنایع دستی در زیر آورده شده است:

شیوه بافت چم بافی، مرواربافی و ترکه بافی:
شیوه کار چم بافی، مرواربافی و ترکه بافی به طور تقریبی مشابه یکدیگر و شبیه بافت شعاعی بامبو است به این طریق که بافندگان ابتدا ترکه‌های درخت را که ماده اولیه مورد مصرفشان است انتخاب و آن تعداد از ترکه‌هایی را که قابلیت تقسیم شدن به دو، سه یا چهار قسمت را دارند ابتدا برش طولی داده و سپس از نظر اندازه به طول‌های مورد نیاز در آورده و در آب می‌خیسانند تا انعطاف پذیر و قابل استفاده شود.
درمرحله بافت تعدا چهار عدد از ترکه‌ها در کنار یکدیگر قرار گرفته و تعداد چهار یا پنج ترکه دیگر به صورت متقاطع روی آن‌ها قرار می‌گیرد تا تشکیل یک ستاره هشت پر را بدهد آنگاه به وسیله ترکه‌های باریک‌تری مهار شده و بافنده با ترکه‌های نازک عمل بافت را به شیوه یکی از زیر، یکی از رو آغاز کرده و ترکه‌ها را بطور یک در میان از لابلای ترکه‌هایی که قبلاً به طور متقاطع روی یکدیگر قرار گرفته عبور می‌دهد و این کار را تا تکمیل قسمت کف شی که تولید آن مورد نظر است تعقیب می‌کند.
بعد از پایان کار بافت قسمت کف، در محلی که قرار است از آن جا به بعد لبه کار بافته شود عموماً صنعتگران به بافت حالت مارپیچی داده و کار را به شیوه قبلی ادامه می‌دهند و انتهای کار را نیز به صورت مارپیچ در آورده و سر ترکه‌هایی را که در واقع حالت تار کار را دارند به داخل قسمت مارپیچ خم می‌کنند.

تولید پادری و کفپوش
برای تولید پادری و کفپوش ابتدا الیاف موئی ساقه درخت خرما را خیس و آن را زیر پارچه‌ای مرطوب نگهداری می‌کنند تا نرم و انعطاف پذیر شود. سپس الیاف حاصله را تابیده و به ریسمان‌های مقاوم و محکمی تبدیل و آنگاه ریسمان‌های بدست آمده را روی چهارچوب ویژه‌ای که تقریباً به اندازه فرآوردههای تولید شده است، سوار کرده و بافتن آنرا آغاز می‌کنند.
تار فرآورده را همان ریسمان‌ها تشکیل داده و الیاف موئی را از لابه لای تارها عبور و با دفتین بافت را محکم می‌کنند و اضافی الیاف را بریده تا قسمت‌های خارجی صاف و یکسان شود.
بعد از اتمام بافت روی فرآورده را به وسیله دستگاه مخصوصی کاملاً صاف و یکنواخت کرده و توسط محلول کلر آنرا شستشو و سپس نقاشی و رنگ آمیزی می‌کنند.

روش نگهداری و شست و شوی حصیر بدین صورت است که باید در برابر حرارت و آتش، فشار، ضربه و اشیای نوک تیز و برنده حفاظت از برخی از راه‌های نگهداری است که البته این تولیدات با آب ولرم و شوینده‌های معمولی قابل شست و شو است.
این حرفه به خاطر در تماس بودن پاها با آب و وسایل کار نمور، خیلی زود بافنده را دچار درد پا و زانو و نهایتاً به روماتیسم مبتلا می‌کند و گاهی بافنده مجبور به معالجه طولانی و انجام جراحی بر روی پا می‌شود.
با توجه به اصول ورعایت نکات ایمنی و بهداشتی می‌توان این هنر جهانی را هر چه بیشتر رشد داد و زمینه تولید آن را هر روز بیش از گذشته در عرصه‌های نو فراهم کرد.

منبع: chtn.ir