پیوند قلم با فرهنگ ایران زمین
با ورود اسلام، استفاده از قلمدان در مکتب خانه‌ها و مدرسه‌ها معمول شد. از دوره سلجوقیان تا تیموریان به دلیل حمایتی که از شعرا، نویسندگان و هنرمندان وجود داشت، این هنر پیشرفت زیادی نمود اما در دوره صفویه که خوشنویسی به بالاترین حد خود رسیده بود، هنر قلمدان‌سازی نیز به اوج خود رسید و قلمدان‌های برجای مانده از آن دوران از ارزشمندترین و پرهنرترین آثار فرهنگی – هنری ایران به شمار می‌روند. در دوره‌های زندیه و قاجاریه نیز همچنان این هنر در اوج بود و بیشتر در میان هنرمندان اصفهانی رواج داشت. البته گفتنی است که اطلاعاتی درباره قلمدان در دوران پیش از اسلام در دست نیست.
از جمله نام‌دارترین قلمدان‌سازان دوران صفویه و زندیه و قاجاریه می‌توان «محمدزمان نگارگر»، «حسن خداد»، «سمیرمی»، «محمدصادق امامی اصفهانی»، «کاظم نجف قلی»، «عبدالرحیم اصفهانی» و «آقانجف قلمدان» را نام برد.
قلمدان و قلمدان‌سازی در زمره تولیداتی قرار می‌گیرد که با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد چرا که گران‌مایه‌ترین میراث‌های نقاشی و مینیاتور، تذهیب و منبت کاری هنرمندان قدیمی ما بر جعبه‌های قلمدان نقش بسته است. از طرفی قلمدان در گذشته‌ای نه چندان دور مهم‌ترین وسیله کتابت بود.
قلمدان ها عمدتاً از سه دسته تشکیل شده‌اند:
چوبی، فلزی و مقوایی، این قلمدان ها را در انواع و اشکال گوناگون قالب گیری می کردند و بعد روی آن نقاشی مینیاتور و به ندرت تذهیب به کار می‌بردند.
قلمدان‌ها از نظر اندازه:
۱- کوچک یا نیم بهره با ابعاد ۲ × ۱۳ سانتی متر
۲- متوسط یا یک بهره با ابعاد ۳/۷ × ۲۱ سانتی متر
۳- قلمدان عادی یا دو بهره با ابعاد ۴/۴ × ۲۳/۵ سانتی متر
۴- قلمدان بزرگ یا سه بهره با ابعاد ۵/۵ × ۲۸ سانتی متر
هر قلمدان در ساده‌ترین فرم از یک غلاف و یک زبانه یا کشو تشکیل می‌شود و برای ساخت هر یک بهتر است از قالبی جداگانه استفاده شود. قالب‌ها را معمولاً از چوب‌های سختی چون گردو می‌سازند.
از قلمدان‌سازان معروف در دوره قاجار که قلمدان مقوایی می‌ساختند، می‌توان به «میرزا ابوالقاسم طباطبایی»، «مشهدی حسن تهرانی»، «کریم مقواساز» اشاره کرد. قیمت و ارزش یک قلمدان معمولاً بستگی به کیفیت نقوش آن داشت به طوری که نوشته‌اند در سال‌های آخر سلطنت ناصرالدین شاه، نقاشان قلمدان فقط برای تزیین یک قلمدان گاه تا پنجاه تومان اجرت می‌گرفتند و این مبلغ در مقایسه با نان که هر سه کیلو، فقط یک قران قیمت داشت قیمت قابل توجهی بود.
منبع: bornanews.ir