مراسم روز جهانی کتاب برای نخستین بار سال ۱۹۹۵ میلادی برگزار شد
۲۳ آوریل روز جهانی کتاب و حق مؤلف
روز ۳ اردیبهشت برابر با ۲۳ آوریلِ هر سال به عنوان روز جهانی کتاب و حق مؤلف از سوی اتحادیه بین‌المللی ناشران، دولت اسپانیا و فدراسیون روسیه به بیست وهشتمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۱۹۹۵ ( ۱۳۷۴) پیشنهاد گردید و در این کنفرانس به تصویب رسید.
از جمله دلایل انتخاب این روز یکی سنت مردم کاتالونیای اسپانیا است که هر سال در این روز با فروش هر کتاب یک گل رُز به خریدار داده می‌شود و از سوی دیگر تقارن آن با تولد یا مرگ تعدادی از نویسندگان و چهره‌های ادبی مشهور جهان نظیر : میگل سروانتس، ویلیام شکسپیر، اینکا گارسیلاسو دلاوگا، مانوئل وایه خو و ولادیمیر نابوکف و تنی چند از شخصیتهای فرهنگی جهان است.
هدف از اختصاص روزی برای بزرگداشت کتاب و حق مؤلف ، تجلیل جهانی از کتاب و مؤلفین، تشویق همگان و به‌خصوص جوانان برای کشف لذت خواندن، تقدیر و حمایت از کسانی که در رشد و اعتلای فرهنگی و اجتماعی جامعه بشری نقش و سهم بسزایی داشته‌اند، توسعه صنعت نشر، ترویج جریان آزاد کتاب و تضمین دسترسی عموم به آن و بالاخره جلب توجه سازمانها، انجمن‌ها، نهادهای دولتی و خصوصی به این آسانترین و ارزنده‌ترین روش کسب دانش، بیان احساس و اندیشه و قدیمی‌ترین وسیله ارتباط معنوی و کلید توسعه آموزش پایه، مبارزه با فقر و توسعه فراگیر است.
اولین تلاش یونسکو برای ترویج نقش مهم کتاب در جهان، انعقاد موافقت‌نامه فلورانس در سال ۱۹۵۰ است. این موافقت‌نامه جریان آزاد کالاها و مواد فرهنگی، آموزشی و علمی را تشویق می‌کند. متعاقب آن یونسکو سلسله مطالعاتی را با عنوان «کتاب برای همه» آغاز کرد. این مطالعات، کمبود فاحش کتاب در کشورهای در حال توسعه و شکاف عمیق بین این کشورها را با کشورهای پیشرفته نشان داد و دخالت بیشتر یونسکو را در این زمینه مطرح ساخت.
بین سالهای ۷۲ـ۱۹۶۶ کنفرانس‌های متعددی با عنوان «گسترش کتاب و کتابخوانی» توسط سازمان برگزار شد که تأسیس شبکه‌ها و مؤسسات منطقه‌ای ترویج کتاب، نظیر مرکز فرهنگی یونسکو در ژاپن و مرکز منطقه‌ای ترویج کتاب در آمریکای لاتین و کارائیب را می‌توان از جمله نتایج این کنفرانس‌ها تلقی کرد. اما مهمترین اقدام یونسکو اعلام سال ۱۹۷۲ به عنوان «سال جهانی کتاب» با شعار «کتاب برای همه» است. هدف اصلی سال «آگاه‌سازی افکار عمومی نسبت به اهمیت کتاب و کتابخوانی» بود. این اقدام با اقبال و موفقیت فراوانی روبه‌رو شد. بیش از ۱۰۰ کشور ، کمیته ملی تشکیل دادند و بودجه بخش کتاب در پاره‌ای از کشورها افزایش یافت.
هرچند امروزه بر خلاف ۵۰ سال پیش، یونسکو تنها نهادی نیست که می‌تواند در سطح جهان و در زمینه کتاب تغییرات مثبت ایجاد کند و سازوکارهای دیگری در این امر دخالت دارند، اما در زمینه‌های تحلیل بخش کتاب،سیاستگذاری، تدوین قانون‌های مربوط به کتاب و آموزش و بالاخره تشویق کتابخوانی و نتایج مثبت آن، تجربیات فراوانی کسب کرده است که می‌کوشد آن را به سایر صنایع فرهنگی نیز بسط دهد.
هدف از اختصاص روزی برای بزرگداشت کتاب و حق مؤلف ، تجلیل جهانی از کتاب و مؤلفین
اهداف یونسکو در زمینه گسترش و توسعه کتاب را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:
* ترویج سیاستهای ملی کتاب به عنوان بخشی از یک نگرش جامع و فراگیر در مورد توسعه کتاب؛
* توجه به انتشارات آموزشی و عمومی به عنوان دو عنصر مهم و جدانشدنی بخش کتاب؛
* پرکردن شکاف آموزشی و اطلاعاتی موجود بین کشورهای شمال و جنوب ، و جنوب جنوب؛
* توجه به کلیه عوامل و عناصر مؤثر در تولید و توزیع کتاب؛
* تجدید نظر در تعاریف و ضوابط کنونی مربوط به کتاب؛
* برقراری گفتگوی سازنده بین بخشی دولتی و خصوصی در زمینه کتاب؛
* حمایت از توسعه صنعت انتشارات محلی با اعطای کمک به آنها.
سازمان برای تحقق اهداف فوق محورهایی را برای دو سال آینده خود تعیین کرده است:
ـ تقویت ظرفیت‌های محلی در زمینه کتاب و سایر صنایع فرهنگی با ارائه کمکهای فنی و خدمات مشاوره‌ای برای تنظیم سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌هایی که هدفشان افزایش ظرفیت‌های تولید و توزیع کتاب در سطح ملی و منطقه‌ای است و همچنین کمک به تدوین سیاستهای ملی کتاب؛
ـ ترویج ایجاد شبکه‌های منطقه‌ای و ایجاد یک سازوکار همکاری بین منطقه‌ای با عنوان interbook و همکاری با مراکز منطقه‌ای فعال در این زمینه، نظیر مرکز منطقه‌ای ترویج کتاب در آمریکای لاتین و کارائیب به مرکز فرهنگی یونسکو در ژاپن، شبکه ناشران آفریقایی و برنامه همکاری آسیا و اقیانوسیه در زمینه ترویج کتابخوانی و توسعه کتاب و اتحادیه ناشران کارائیب؛
ـ تشویق جریان آزاد کتاب و سایر کالاهای فرهنگی از طریق ترویج موافقت‌نامه فلورانس و پروتکل نایروبی و سایر اسناد حقوقی؛
ـ ترغیب کودکان و نوجوانان به کتابخوانی با استفاده از تکنولوژی‌های جدید و رسانه‌ها؛
ـ ترجمه و انتشار و توزیع آثار ادبی و فرهنگی مهم کشورها به زبانهای دیگر در چارچوب مجموعه آثار ادبی برگزیده جهان؛
ـ انتشار نمایه ترجمه، تنها منبع آماری مربوط به ترجمه در جهان؛
ـ ارائه برنامه‌هایی به منظور تسهیل دسترسی به کتاب و تشویق کتابخوانی بین جوانانی که از اینترنت استفاده می‌کنند، نظیر باشگاه کتابخوانی رایانه‌ای ؛
ـ زنان در رایانه، جایزه ادبی برای کودکان و نوجوانان، طرح «کتاب فی جریده» در کشورهای عربی، طرح کتابخوانی برای همه در کشورهای امریکای لاتین .
در جریان سی‌ویکمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ آبان ۱۳۸۰ برنامه جدید دیگری با عنوان پایتخت جهانی کتاب تصویب شد. طبق این برنامه هر سال یک شهر توسط اتحادیه‌های بین‌المللی مربوط به کتاب و صنعت نشر و مؤلفین با همکاری یونسکو با عنوان پایتخت جهانی کتاب انتخاب شده و به مدت یک سال (از آغاز روز جهانی کتاب تا شروع آن در سال بعد) مناسبت‌هایی به صورت متمرکز در این شهر اجرا خواهد شد.
روز جهانی کتاب و حق مؤلف در ۵ مارس ۲۰۰۵ در ایرلند و بریتانیا برگزار شد و برای ترویج کتابخوانی طی مراسمی ۱۳ میلیون کتاب بین مدارس و مراکز پیش‌دبستانی توزیع گردید. هر چند روز جهانی کتاب و حق مؤلف برنامه جدیدی است اما از سال ۱۹۹۵ تاکنون میلیون‌ها نفر در بیش از ۱۰۰ کشور جهان به‌طور مرتب در فعالیتهای مربوط به روز جهانی شرکت‌کرده‌اند.
کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران نیز طی فعالیت خود همواره در جهت ترویج کتاب و کتابخوانی تلاش کرده است. انتشار مجموعه‌ای از آثار نفیس برای معرفی فرهنگ و تمدن ایران زمین و ترجمه آثار مهم یونسکو در زمینه‌های فرهنگی، علمی و آموزشی و رسانه‌ای به زبان فارسی و برگزاری نشست‌های تخصصی بررسی کتاب با حضور کارشناسان و صاحبنظران کتاب و نشر از جمله فعالیتهای عمده کمیسیون به منظور تحقق هدف فوق محسوب می‌شود.
منبع : irunesco.org