بنای معروف به معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور بر سر راه همدان به کرمانشاه واقع شده است. این بنا بر روی تپه طبیعی با حداکثر ارتفاع ۳۲ متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده است.
نقشه بنای کنگاور چهار ضلعی و به ابعاد ۲۰۹*۲۲۴ متر می باشد که هر ضلع آن به شکل صفه ای به قطر ۱۸ متر است. این صفحه ها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند که نمای بیرونی آنها به وسیله سنگ های بزرگ تراشیده شده ای به صورت خشکه چین پوشش داده شده و گاهی برای اتصال برخی از بلوک ها، از بست های آهنی و سربی استفاده کرده اند.
معرفی معبد آناهیتا ، کنگاور در قسمت جنوبی بنا، پلکان دو طرفه ای به درازای ۱۵۴ متر وجود دارد که هر دوتا پنج پله در یک بلوک سنگی ایجاد شده است. در وضع موجود تعداد سنگ پله ها در پلکان شرقی ۲۶ پله و در پلکان غربی ۲۱ پله می باشد ولی با توجه به ارتفاع دیوار که ۲۰/۸ متر از آن باقی مانده به طور یقین تعداد پله ها بیشتر از این بوده است
در بخش شمال شرقی بنا نیز دو ردیف موازی سنگ های تراشیده بکار رفته که بر وجود ورودی به عرض ۲ متر در این بخش از بنا دلالت دارد. در مرکز بنا، صفه ای با جهت شرقی، غربی ساخته شده که ۹۳ متر درازا و ۳۰/۹ متر پهنا و بین ۳ تا ۵ متر ارتفاع دارد. این صفه با لاشه سنگ های بزرگ که حداقل یکی از سطوح آن صاف بوده ساخته شده است و نمای آن با ملاط گچ پوشیده شده که جز در برخی از سطوح پائین دیوار نشانی از آن نمانده است. تصویری از معبد آناهیتا ، کنگاور بر روی صفحه ای چهارگانه این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلکان جنوبی، یک ردیف ستون قرار گرفته است.
این ستون ها کوتاه و قطورند. بلندی هر ستون که شامل پایه، ساقه و سرستون می باشند ۵۴/۳ متر و قطر هر یک از ساقه ستون ها که استوانه ای شکل می باشند ۱۴۴ سانتی متر است. ستون های باقیمانده از معبد آناهیتا ، کنگاور در مورد کارکرد این بنا در میان محققین اختلاف نظرهایی وجود دارد. بطوریکه عده ای از نویسندگان این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند.
آناهیتا ایزد بانوی آب های روان، زیبایی، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است. آثار باقیمانده از معبد آناهیتا ، کنگاور ولی برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم هجری به بعد کارکرد این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده اند. از نظر زمان ساخت نیز عده ای این بنا را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم پپیش از میلاد نسبت داده اند، عده دیگر آن را به سده یکم پیش از میلاد و برخی آنرا به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد ولی مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا آنرا کاخ ناتمامی از خسروپرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.
منبع:بیتوته